Komu należy się spadek? Dziedziczenie ustawowe w pigułce

Aby dowiedzieć się więcej o dziedziczeniu ustawowym, postanowiliśmy rozwinąć następujące kwestie:

• czym się różni dziedziczenie testamentowe a ustawowe,
• jak wygląda kolejność dziedziczenia w rodzinie według przepisów,
• ile wynosi podatek od spadku i do jakiej wartości spadek jest zwolniony z tej daniny,
• jakie są sposoby przyjęcia spadku,

Oprócz tego, warto także wyjaśnić sobie, czy można odrzucić spadek, gdy dziedziczy się długi oraz jak to zrobić.

Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie testamentowe

Dziedziczenie majątku po osobie zmarłej możliwe jest na dwa sposoby: na podstawie testamentu i wskutek dziedziczenia ustawowego.

Dziedziczenie ustawowe a testament różnią się przede wszystkim swobodą określana spadkobierców:

• w przypadku testamentu zmarły może dowolnie rozporządzić swoim majątkiem,
• przy dziedziczeniu ustawowym krąg spadkobierców jest zawężony do określonej grupy członków rodziny i dziedziczą oni majątek w odpowiedniej kolejności oraz określonym udziale.

Zacznijmy od tego, kto dziedziczy spadek, gdy jest testament.

Testament to oświadczenie woli spadkobiercy, w którym wskazuje on sposób podziału swojego majątku na wypadek swojej śmierci. Może to zrobić w dowolny sposób, a więc np. żonie przekazać mieszkanie, a dzieciom tylko pieniądze, jakie zgromadził na koncie osobistym. Równie dobrze może też przekazać wszystko dzieciom, a pominąć w testamencie żonę. W takiej sytuacji jednak żonę chronią przepisy, ponieważ istnieje coś takiego jak zachowek.

Zachowek to forma ochrony rodziny osoby zmarłej, która pozwala jej ubiegać się o część spadku, nawet jeżeli została pominięta w testamencie. Prawo do zachowku przysługuje:

• małżonkowi,
• dzieciom,
• wnukom i prawnukom,
• rodzicom, jeśli osoba zmarła nie miała potomków.

Jak działa zachowek? Załóżmy, że twoja babcia przepisze w testamencie cały swój dobytek na schronisko dla zwierząt. Jako wnuk masz prawo do zachowku, a więc do ubiegania się na drodze sądowej o spadek po babci. Analogicznie można się ubiegać o zachowek po rodzicach, którzy nie uwzględnili dziecka w testamencie.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy w testamencie zapisane jest wyraźnie, że dziecko zostaje wydziedziczone i są ku temu podstawy ustawowe – wówczas nie należy mu się zachowek.

Ile wynosi zachowek? Jest to zazwyczaj połowa tego, co dostałby spadkobierca zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego. A w przypadku osób niepełnoletnich zachowek wynosi aż dwie trzecie.

Dziedziczenie ustawowe – komu należy się spadek, gdy nie ma testamentu?

Dziedziczenie ustawowe obowiązuje w dwóch przypadkach:

• gdy zmarły nie pozostawił testamentu,
• jeśli któryś ze spadkobierców odrzuci spadek.

Zasady dziedziczenia ustawowego opisane są w kodeksie cywilnym i określają:

• kto ma pierwszeństwo do majątku zmarłego – co do zasady jest to najbliższa rodzina zmarłego, a więc małżonek i dzieci,
• kto go dziedziczy w dalszej kolejności – mogą to być np. rodzice zmarłego, rodzeństwo, ich dzieci, dziadkowie oraz dalsi krewni;
• jaka część majątku przysługuje poszczególnym spadkobiercom.

Poniżej prezentujemy podstawowy schemat określający kolejność dziedziczenia ustawowego. W dalszej części tekstu wyjaśniamy go natomiast na konkretnych przykładach.

Dziedziczenie ustawowe: osoba zamężna i posiadająca dzieci

Po osobie zamężnej i posiadającej dzieci dziedziczą jej małżonek oraz dzieci w częściach równych, jednak małżonek nie może otrzymać mniej niż 25% całości spadku. Jeśli dzieci już nie żyją, ich spadek przypada ich dzieciom, a więc wnukom zmarłego.

Przykład:

Pani Krystyna miała męża oraz pięcioro dzieci. Po jej śmierci spadek przypadnie zatem w następującej proporcji jej najbliższym: 25% mężowi, natomiast każdemu z dzieci po 15%.

Dziedziczenie ustawowe: osoba zamężna i bezdzietna

Po osobie zamężnej i bezdzietnej dziedziczą: jej małżonek oraz rodzice. Małżonek ma prawo do połowy majątku, natomiast każdemu z rodziców przypada ¼ spadku. W przypadku, gdy rodzice nie żyją, ich udział spadkowy przypada rodzeństwu spadkodawcy w równych częściach.

Przykład:

Żonaty i bezdzietny pan Marcin zmarł nagle. Zgodnie z dziedziczeniem ustawowym, jego żona odziedziczy po nim połowę majątku. Pozostała część zostanie natomiast podzielona po równo między żyjącą mamę pana Marcina i jego siostrę.

Dziedziczenie ustawowe: osoba niezamężna i bezdzietna

Po osobie niezamężnej i bezdzietnej dziedziczą żyjący krewni w następującej kolejności: rodzice, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, dziadkowie.

Przykład:

Rozwiedziona i bezdzietna pani Marta nie pozostawiła testamentu. Do jej żyjących najbliższych krewnych należą wyłącznie: jej mama oraz dwoje dzieci nieżyjącej też już siostry. Zgodnie z kolejnością dziedziczenia ustawowego otrzymają spadek po pani Marcie w następującym udziale: mama otrzyma 50% spadku, natomiast dzieci siostry po 25%.

Dziedziczenie ustawowe: niezamężna i bezdzietna, w przypadku śmierci rodziców

Jeśli zmarła osoba nie była zamężna, nie miała dzieci, a jej rodzice również nie żyją, spadek po niej otrzyma w pierwszej kolejności jej rodzeństwo. Jeśli oni również nie żyją, majątek przypadnie ich dzieciom. W przypadku braku rodzeństwa, prawo do spadku mogą mieć dziadkowie.

Dziedziczenie ustawowe: gmina i skarb państwa

Może się zdarzyć, że zmarły nie miał żadnej rodziny. W takim przypadku jego majątek przechodzi na rzecz gminy, w której mieszkał. Jeśli natomiast nie można ustalić jego miejsca zamieszkania, spadek przypada na rzecz Skarbu Państwa.

Ile wynosi podatek od spadku i kto musi go zapłacić?

Kiedy zdecydujesz się przyjąć spadek, musisz od niego zapłacić podatek. To, ile wynosi podatek od spadku, zależy od tego, w jakiej grupie podatkowej jesteś i jaka jest wartość odziedziczonego majątku.

Podatek od nabycia spadku nie musi być odprowadzany, jeśli wartość odziedziczonego majątku jest niższa niż kwota wolna od podatku. Wynosi ona:

Przynależność spadkobiercy do konkretnej grupy podatkowej determinuje także wysokość obciążenia wobec fiskusa. To jaki podatek od spadku zapłaci dziecko lub daleki krewny zmarłego prezentuje poniższa tabela.

W praktyce większość osób dziedziczących majątek po zmarłych krewnych płaci najniższy podatek od spadku. O ile stawkę obciążenie dość łatwo ustalić, o tyle więcej kłopotu sprawia oszacowanie wartości odziedziczonego majątku. Obowiązuje tutaj zasada, że należy wskazać wartość rynkową ruchomości lub nieruchomości, jaka obowiązywała w dniu nabycia spadku.

Stosunkowo łatwo więc obliczyć podatek od spadku mieszkania – jego wartość można oszacować np. na podstawie przeciętnych cen za metr kwadratowy podobnych lokali na tym samym osiedlu.

Jak natomiast obliczyć podatek od spadku obejmującego rzeczy ruchome? Co do zasady przy obliczaniu takiego podatku pod uwagę bierze się głównie rzeczy wartościowe, a więc np. samochód, rower, komputer, obrazy, antyki, biżuterię, sprzęty elektroniczne itp. W ich przypadku także należy oszacować wartość rynkową każdego z nich.

Należy też pamiętać, że podatek od spadku należy obliczyć od odziedziczonej gotówki oraz środków zgromadzonych na koncie bankowym zmarłego, lokatach, kontach emerytalnych czy ulokowanych w papierach wartościowych.

Dowiedz się więcej: Darowizny i spadki bez podatku. Jak to zrobić?

Czy można odrzucić spadek?

Spadek nie zawsze wiąże się z samymi korzyściami, ponieważ istnieje coś takiego jak dziedziczenie długów. Na szczęście prawo przewiduje możliwość ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy za długi zmarłego. Ogólnie spadek można przyjąć wprost, z dobrodziejstwem inwentarza lub odrzucić spadek w całości. Różnice między tymi sposobami dziedziczenia przedstawiamy w tabeli.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest domyślnym sposobem dziedziczenia. Nie wymaga ono zatem od spadkobiercy żadnych czynności przed sądem lub notariuszem, tak jak ma to miejsce w przypadku przyjmowania spadku wprost lub jego odrzucenia.

Odrzucenie spadku pozwala zatem uniknąć całkowicie odpowiedzialności za długi zmarłego. Warto jednak pamiętać o ważnej kwestii:

• na odrzucenie spadku spadkobierca ma 6 miesięcy od dnia powołania do spadku, a więc np. jego otwarcia lub ogłoszenia testamentu;
• można odrzucić spadek po upływie 6 miesięcy tylko wtedy, gdy niedopełnienie terminu wynikło z błędu np. braku wiedzy spadkobiercy na temat rzeczywistego składu masy spadkowej lub nieświadomości dziedziczenia.

A czy można odrzucić spadek za życia spadkodawcy, aby zapobiec dziedziczeniu długów? Istnieje taka możliwość – w takim przypadku należy z żyjącym podpisać umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia.

Jak wygląda proces odrzucenia spadku krok po kroku?

Spadek możesz odrzucić w dwojaki sposób: u notariusza lub przed sądem. W sądzie będziesz musiał zapłacić 100 zł opłaty sądowej, a na wyznaczenie posiedzenia będziesz czekał nawet kilka tygodni. U notariusza załatwisz natomiast sprawę od ręki i nieco taniej, ponieważ taksa notarialna za taką czynność wynosi 50 zł + VAT. Do tego jednak należy doliczyć koszt wypisów notarialnych.

Jak odrzucić spadek krok po kroku u notariusza?

1. Przygotuj dokumenty: dowód osobisty, akt zgonu spadkodawcy.
2. Wybierz się do dowolnej kancelarii notarialnej – wcześniej zwykle trzeba się umówić na spotkanie telefonicznie.
3. U notariusza złóż pisemne oświadczenie o odrzuceniu spadku.
4. Opłać taksę notarialną i koszty wypisów.

Jak odrzucić spadek w sądzie krok po kroku?

1. Przygotuj dokumenty
2. Udaj się do sądu rejonowego właściwego dla Twojego miejsca zamieszkania.
3. Złóż wniosek o odebranie ustnego oświadczenia o odrzuceniu spadku.
4. Zapłać opłatę sądową – przelewem na rachunek sądu lub na miejscu w kasie.
5. Zaczekaj na pismo o wyznaczeniu terminu posiedzenia.
6. Udaj się do sądu we wskazanym terminie i złóż oświadczenie o odrzucenie spadku.
7. Odbierz w sekretariacie sądu odpisy protokołu posiedzenia, które będą dowodem, że odrzuciłeś spadek

Zanim odrzucisz spadek, pamiętaj o kilku kwestiach:

• odrzucenie spadku a kolejność dziedziczenia – wniosek o odrzucenie spadku możesz złożyć dopiero wtedy, gdy staniesz się faktycznie spadkobiercą zgodnie z kolejnością dziedziczenia; zatem jeśli np. Twój zmarły dziadek pozostawił długi, najpierw spadek musi odrzucić Twoja babcia, jeśli żyje;
• odrzucenie spadku przez małoletniego – jeśli nieletnie dziecko odziedziczy długi, też może odrzucić spadek, ale formalności w jego imieniu musi wówczas dopełnić jego opiekun ustawowy i do tego jest potrzebna zgoda sądu rodzinnego na dokonanie czynności prawnych w imieniu dziecka.

Jak widzisz, otrzymany majątek może sprawić wiele kłopotów, jeśli nie wiesz, co z nim zrobić. Mamy jednak nadzieję, że wyjaśniliśmy Ci wszystkie zawiłości prawne z tym związane.